Zaburzenia osobowości charakteryzują się sztywnymi, negatywnymi dla funkcjonowania danej osoby wzorami zachowania (myślenia, czucia). Taki wzór zachowania nazywamy schematem – nieadaptacyjnym, czy wręcz destrukcyjnym kiedy skutkuje dyskomfortem w funkcjonowaniu lubcierpieniem. Jest jak okulary, przez które człowiek postrzega świat, relacje z innymi i siebie samego.
Reagujemy na świat zgodnie z przyjętą perspektywą – mamy okulary, których nie możemy zdjąć. Sztywność tych schematów oznacza brak elastyczności w zachowaniu, myśleniu. Nawet gdy już wiemy, że są dla nas niekorzystne, szkodliwe dla funkcjonowania, mamy duże trudności wzmianie. Można to porównać do umiejętności pisania. Skoro przez wiele lat używaliśmy do tego prawej ręki (schematu), przerzucenie się na pisanie lewą ręką (wyjście ze schematu) jest strasznie trudne, wydaje się nienaturalne i wymaga czasu, praktyki.
Korzenie dysfunkcjonalnych schematów sięgają dzieciństwa (stąd też nazywane są przez Younga wczesnymi, nieadaptacyjnymi schematami), kształtują się wskutek wczesnych doświadczeń i są utrwalane, wzmacniane z biegiem czasu. Istotną rolę w ich powstawaniu odgrywa zatem środowisko w jakim wychowuje się i dorasta dziecko, zwłaszcza relacje z ważnymi osobami, które służą za model relacji w dorosłym życiu.
Środowisko narażające na wytworzenie się nieadaptacyjnych schematów to środowisko zaniedbujące podstawowe potrzeby dziecka np.: bezpieczeństwo, więź z innymi, poczucie własnej wartości, autonomia. Niespełnione potrzeby prowadzą do powstania związanych z nimi przekonań o sobie, świecie, relacjach z innymi (np. „nie można ufać ludziom”). Dziecku towarzyszą też negatywne, trudne emocje:złość,smutek, z którymi próbuje sobie poradzić. Radzi sobie tworząc pewną strategię kompensacyjną (wyrównującą braki).
Tak powstaje wzór zachowania mający na celu zaspokojenie potrzeby, która została zaniedbana. Na przykład, jeśli rodzice dziecka byli impulsywni, surowi, wymagający, dziecko może ukrywać swoje emocje, opinie, być uległe, starać się mieć jak najlepsze osiągnięcia szkolne – robić wszystko, by „nie sprowokować” niczym rodziców, starając się przewidzieć ich oczekiwania, potrzeby. Jeśli poprzez taką strategię dziecko nauczy się, iż jest ona skuteczna, pozwala uniknąć wybuchów złości, odrzucenia, będzie odtwarzało, utrwalało te zachowania, tworząc sztywny wzór postępowania. W przypadku podanego przykładu mogą zrodzić się np. schemat porzucenia, nieufności, zależności, tłumienia emocji, bezlitosnych norm. Wskutek doświadczeń z dzieciństwa powstają związane z nimi skojarzenia emocjonalne, które aktywują schematy. Do uruchomienia powstałego wzoru zachowania w życiu dorosłym dochodzi zatem, gdy obecna sytuacja zostanie skojarzona z doświadczeniami w dzieciństwie, przy czym działa to jak automat– bez zastanowienia, bez świadomości skojarzenia. Aktywizacji schematu może dokonać nawet mały, niepozorny bodziec, który wzbudzi skojarzenie – np. drobna zmiana w tonie głosu rozmówcy, jego spojrzenie, mimika, pozycja ciała, jedno słowo, choć często są mylną interpretacją wywołaną przez przekonania związane ze schematem.
Paradoks tych schematów polega na tym, iż powstają jako próba adaptacji do warunków otoczenia, mają na celu kompensacyjne zaspokojenie zaniedbanych potrzeb, jednak odtwarzanie ich jest znaczącą przeszkodą w prawdziwym spełnieniu tych i/lub innych potrzeb.
Poniżej przykład, który przedstawia to w dużym uproszczeniu. Wyobraźmy sobie, żeosoba z borderline ma schemat opuszczenie/niestabilność więzi.Z tego powodu może dążyć do zaspokojenia potrzeby bliskości „nadmiernie lgnąc” do drugiej osoby. Jednocześnie (przez swoje przekonanie, że każdy w końcu ją porzuci) każdy drobny gest oddalenia zaobserwowany u partnera spowoduje, że odczuje silny lęk przed odrzuceniem. Chcąc uniknąć związanego z tym cierpienia może mocno zdystansować się od partnera. W tej sytuacji druga osoba również może się odsunąć. Wtedy osoba z BPD, zacznie (z panicznego lęku przed utratą relacji) – ponownie dążyć do bliskości. Tym samym przez błędne koło przyciągania i odpychania osoba z zaburzeniem osobowości borderline uniemożliwia sobie zbudowanie stabilnej relacji, a jej potrzeba bliskości, miłości pozostaje niezaspokojona. Dodatkowo komplikuje sytuację fakt, że osoby rzadko mówią o przeżywanych emocjach, obawach – dlatego ich skrajne zachowania wydają się zupełnie irracjonalne, często też same nie wiedzą dlaczego tak się zachowują.
Zaniedbania, nadużycia czy trudne doświadczenia we wczesnym wieku, które mogą przyczynić się do rozwoju dysfunkcjonalnych schematów i zaburzeń osobowości (lub ich rysów), to np. strata bliskiej osoby, różnego rodzaju przemoc, rozwód rodziców, opiekun nieobecny (fizycznie lub „duch*em”), nie poświęcający dziecku uwagi, chłodny emocjonalnie, nieprzewidywalny, niekonsekwentny. Mogą to być również: warunkowa miłość, brak kontroli lub jej nadmiar, nadopiekuńczość, częste kłótnie w domu, surowe, wysokie wymagania lub zupełny brak oczekiwań, zasad, granic. Im więcej doświadczonych zaniedbań, nadużyć, tym więcej może powstać schematów i tym silniejszy mogą mieć obraz. Z kolei im schematy są silniejsze, liczniejsze, tym większe podłoże do nieprawidłowego rozwoju osobowości, czyli tym większe ryzyko powstania zaburzenia osobowości, bądź też – w wersji łagodniejszej– rysu któregoś z poszczególnych zaburzeń osobowości, czyli obecności pewnych charakterystycznych objawów, jednak nie na tyle intensywnych/licznych, by można było mówić o pełnym zaburzeniu.
18 Nieadaptacyjnych schematów
Krótka charakterystyka 18 nieadaptacyjnych schematów wyszczególnionych przez Younga, z podziałem na grupy, do jakich przynależą:
Niestabilność i rozłączenie
- Schematy z grupy „niestabilność i rozłączenie”– charakteryzują się niespełnioną potrzebą bliskości, bezpieczeństwa, empatii. Środowisko wychowania mogło być chłodne emocjonalnie, impulsywne, wybuchowe, nieprzewidywalne, dokonujące nadużyć, dziecko mogło być odrzucane, dystansowane lub pochodzić z rozbitej rodziny.
→ Deprywacja emocjonalna– przekonanie, iż inni nie zadbają o potrzeby emocjonalne takie jak troska (uczucie, ciepło, uwaga, kontakt), ochrona (wsparcie), empatia, zrozumienie.
→ Porzucenie – przekonanie i lęk, że zostanie się porzuconym, a ważne osoby są obecne chwilowo lub nie będą w stanie zapewnić wsparcia, poczucia bezpieczeństwa.
→ Izolacja społeczna – przekonanie o byciu odmiennym, mniej wartościowym, rodzące poczucie izolacji, odcinanie się od innych.
→Nieufność/nadużycie– przekonanie, że zostanie się zranionym, upokorzonym, zmanipulowanym, oszukanym, brak zaufania, podejrzliwość.
→ Poczucie wstydu/defektu – przekonanie o byciu złym, gorszym, lęk (i przypuszczenie), że zostanie się odrzuconym, gdy inni odkryją owe defekty (wewnętrzne/zewnętrzne). Wstyd, samokrytyka, porównywanie się z innymi, wycofanie, nadwrażliwość na krytykę.
Uszkodzenie granic
- Schematy z grupy „uszkodzenie granic” – charakteryzują się brakiem odpowiedzialności (wobec innych lub wobec własnych celów, obowiązków), wewnętrznych granic, poszanowania cudzych praw. Typowe środowisko wychowania charakteryzuje się brakiem nadzoru, wymagań, niewyciąganiem konsekwencji z działań, może być nadmiernie pobłażliwe lub prezentować poczucie wyższości nad innymi. Często brakuje roli przewodnika, prób ukierunkowania dziecka.
→ Roszczeniowość – przeświadczenie o byciu lepszym, zasługującym na większe przywileje, skupienie na dobru własnym, niezależnie od praw czy uczuć innych, lekceważąc ich potrzeby. Często towarzyszy temu narzucanie swoich poglądów, brak akceptacji odmienności, dążenie do dominacji, kontroli.
→ Niedostateczna samokontrola i samodyscyplina– brak kontroli emocji, impulsów, częsta niecierpliwość i frustracja przy realizacji celów (zwłaszcza długoterminowych, nieprzynoszących szybkich, wyraźnych efektów). Możliwą formą jest też unikanie podejmowania wysiłku, odpowiedzialności, konfrontacji, uciekając w ten sposób od możliwego dyskomfortu, frustracji.
Nieufność i zahamowanie
- Schematy z grupy „nieufność i zahamowanie” – obowiązki, zasady dominują nad przyjemnościami, tłumienie spontaniczności, trzymanie się sztywnych wymagań, norm, oczekiwań, często odbijających się na zdrowiu, relacjach, niemożności zrelaksowania się, odczuwania radości. Typowe środowisko: surowe, wymagające i/lub karzące.
→ Negatywizm/pesymizm – selektywność percepcji, która przewiduje i skupia się na negatywnych, pesymistycznych aspektach, umniejszając/lekceważąc aspekty pozytywne.
→ Tłumienie emocji – trudność w wyrażaniu uczuć, wrażliwości, potrzeb, tłumienie gniewu, „blokowanie” pozytywnych impulsów.
→ Wysokie standardy/bezlitosne normy – bardzo wysokie, często niemożliwe do spełnienia wymagania (własne/innych) względem siebie, perfekcjonizm, prowadzące do hiperkrytycyzmu, rozczarowania. Słowa-klucze w przekonaniach to „muszę”, „powinienem”.
→ Nastawienie na karanie– przekonanie, że każdy powinien być karany za popełnione błędy, tendencja do braku empatii, tolerancji, wyrozumiałości, trudność w wybaczaniu (innym, sobie) błędów, możliwa wrogość, gdy standardy są niespełnione.
Skoncentrowanie na innych
- Schematy z grupy „skoncentrowanie na innych”– skupienie na innych, zaniedbywanie własnych potrzeb. W typowym środowisku doświadczona warunkowa akceptacja, potrzeby rodziców/opiekunów traktowane jako ważniejsze niż potrzeby i uczucia dziecka.
→ Samopoświęcenie – stawianie cudzych potrzeb nad własne, kosztem siebie np. z lęku przed utratą bliskiej osoby. Może rodzić żal do innych, poczucie niesprawiedliwości, bycia zaniedbanym przez innych.
→ Poszukiwanie aprobaty – nadmierne dążenie do akceptacji, poparcia, uwagi czy podziwu innych. Duża podatność samooceny na wpływ ocen, reakcji otoczenia.
→ Podporządkowanie – uległość, dostosowywanie się do cudzych opinii, oczekiwań, preferencji, potrzeb w celu uniknięcia odrzucenia i złości. Mogą temu towarzyszyć objawy psychosomatyczne i narastający gniew.
Uszkodzenie autonomii i niezależności
- Schematy z grupy: „uszkodzenie autonomii i niezależności” – brak wiary w możliwość zachowania autonomii, odrębności, poczucie, że nie jest się w stanie samodzielnie i dobrze funkcjonować. Środowisko wychowania mogło obniżać pewność siebie, negować lub kwestionować opinie i uczucia dziecka, możliwa nadopiekuńczość, brak zachęcania do pozarodzinnych aktywności.
→ Podatność na zranienie i/lub chorobę – stały, duży lęk przed katastrofą medyczną (choroba, śmierć), emocjonalną lub zewnętrzną (np. wypadek, bankructwo).
→ Zależność – poczucie niekompetencji do podołania w pojedynkę trudom codziennych obowiązków, wyzwań, odczuwanie dużej potrzeby wsparcia innych w wyznaczaniu i realizacji celów, podejmowaniu ważnych decyzji, często prowadzące do okazywania bezradności w celu uzyskania pomocy.
→ Porażka – przekonanie o byciu skazanym na porażkę, niekompetentnym, niezdolnym do osiągnięcia sukcesu, silna samokrytyka, możliwe zachowania unikające, rezygnacyjne, w zgodzie z przeświadczeniem, że „i tak mi się nie uda”.
→Usidlenie/uwikłanie – niedorozwinięte „ja”, zachwiane poczucie odrębnej tożsamości, zaniedbywanie własnego, osobistego rozwoju, będąc przesadnie zaangażowanym w relacje z inną osobą/osobami, mając poczucie „zlewania się” z nimi, przekonanie o potrzebie obecności i wsparcia innych do przetrwania. Często towarzyszy mu uczucie pustki i braku celów wyznaczających kierunek w życiu.
Schemat szkodliwie wpływa na życie
Każdy schemat, niezależnie od rodzaju występującego rysu lub zaburzenia osobowości czy też jego braku, ma znaczący, szkodliwy wpływ na funkcjonowanie, dlatego też warto popracować nad nimi w toku terapii, aby przejąć nad nimi kontrolę, osiągając tym samym większą satysfakcję z życia, relacji interpersonalnych i lepszy obraz siebie.
cytat z książkiTerapia Schematów w Zaburzeniu Osobowości Typu Borderline (s. 31)
„Schematy, choć nie są tożsame z zaburzeniami osobowości (…), to jednak łatwo można je do nich porównywać:
- Paranoiczna: Nieufnośc/Skrzywdzenie – Deprywacja Emocjonalna – Izolacja Społeczna/Wyobcowanie
- Schizoidalna: Izolacja Społeczna/Wyobcowanie
- Schizotypowa: Nieufnośc/Skrzywdzenie – Izolacja Społeczna/Wyobcowanie – Podatność na Zranienie lub Zachorowanie
- Antyspołeczna: Opuszczenie/Niestabilność Więzi – Nieufność/Skrzywdzenie – Deprywacja Emocjonalna – Roszczeniowość – Niedostateczna Samokontrola i Samodyscyplina
- Borderline: Opuszczenie/Niestabilność Więzi – Nieufność/Skrzywdzenie – Deprywacja Emocjonalna – Wadliwość/ Wstyd – Zależność/Niekompetencja – Podatność na Zranienie lub Zachorowanie – Niedostateczna Samokontrola i Samodyscyplina – Podporządkowanie się – Zahamowanie Emocjonalne – Bezwzględna Surowość
- Histrioniczna: Opuszczenie/Niestabilność Więzi – Deprywacja Emocjonalna – Roszczeniowość – Niedostateczna Samokontrola i Samodyscyplina
- Unikająca: Izolacja społeczna/Wyobcowanie – Nieatrakcyjność Społeczna – Wadliwość/ Wstyd – Porażka – Podporządkowanie się
- Zależna: Zależność/Niekompetencja – Opuszczenie/Niestabilność Więzi – Wadliwość/ Wstyd – Podporządkowanie się
- Obsesyjno-kompulsywna: Nadmierne Wymagania/Nadmierny Krytycyzm – Zahamowanie Emocjonalne
- Bierno-agresywna: Porażka – Nieufność/Skrzywdzenie
- Depresyjna: Nieufność/Skrzywdzenie – Wadliwość/ Wstyd – Izolacja społeczna/Wyobcowanie – Nieatrakcyjność Społeczna – Podatność na Zranienie lub Zachorowanie – Porażka – Podporządkowanie się”
Terapia schematów to nie nasza działka, ale polecamy fantastyczne książki z zaprzyjaźnionego wydawnictwa GWP. Myślę, że każdy terapeuta, który pracuje z osobami z zaburzoną osobowością, skorzysta bardzo z tej wiedzy. Wydaje mi się również że osoby które po prostu interesują się zaburzeniami osobowości również znajdą coś dla siebie- ale tutaj nie jestem pewna na ile prostym językiem to jest napisane- może napiszecie w komentarzach?
Terapia Schematów Przewodnik Praktyka
Terapia Schematów w Zaburzeniu Osobowości Typu Borderline
Terapia Schematów w Praktyce Praca z Trybami Schematów
źródła
Oettingen J., Chodkiewicz J., Mącik D., Gruszczyńska E. (2017 ). Polska adaptacja i walidacja krótkiej wersji Kwestionariusza Schematów Younga (YSQ-S3-PL). Psychiatria Pol, 82, 1–12
Young, Jeffrey E;Lindemann, Michael D. (1992).
An integrative Schema-focused Model for personality disorders. [W:] Robert L.Leahy (red.), E.Thomas Dowd (red.). Clinical Advances in Cognitive Psychotherapy. Theory and applications. New York, NY, Springer Publishing Company, Inc.
Mącik, D. (2016). Wczesne nieadaptacyjne schematy Younga i ich związki z rysami zaburzeń osobowości w populacji nieklinicznej – badania wstępne. Psychiatria i Psychoterapia, 12 (1), 3-24.
